Zuidelijk van de stad Groningen ligt een geliefd natuurgebied, dat tijdens extreme regenval overtollig water kan bergen: De Onlanden. De inrichting van dit veengebied ging gepaard met een omvangrijk en bijzonder archeologisch onderzoek, uitgevoerd door het Groninger Instituut voor Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen. In 62 middeleeuwse huisplaatsen werd met de hand een kijkgat van 2 bij 1 m gegraven, waarna tien huisplaatsen meer uitgebreid archeologisch zijn onderzocht.
Het onderzoek leverde een schat aan nieuwe gegevens op: over de vorming van het landschap sinds de laatste ijstijd, over de stapsgewijze ontginning van het veen sinds de late 10e eeuw, en over de pragmatische oplossingen die door middeleeuwse veeboeren tegen wateroverlast werden bedacht. Toch bleken deze oplossingen ontoereikend, zodat het gebied in de 14e eeuw moest worden verlaten. Vanaf de 16e eeuw namen opportunistische boeren enkele van de oude huisplaatsen opnieuw in gebruik, totdat het gebied in de 19e eeuw voorgoed werd opgegeven en sindsdien uit onbewoonbaar ‘on-land’ bestaat.
Wat tegenwoordig van de vroegere huisplaatsen resteert, zijn lichte verhogingen ter plekke van de huisplaatsen zelf. Beter zichtbaar zijn de honderden sloten die ooit met de hand voor ontwatering van het veen zijn gegraven. Verder is het nu stil in De Onlanden, waar het leven met én de strijd tegen het water net als in het verleden hand in hand gaan.
Binnen de huidige Onlanden is er veel aandacht voor vegetatie en vogels. Met het verschijnen van een imposant boek over de opgravingsresultaten, getiteld ‘Huisplaatsen in De Onlanden. De geschiedenis van een Drents veenweidegebied’, worden voor het eerst ook de rijke cultuurhistorische waarden belicht. Het zijn juist deze waarden die de fascinerende wisselwerking tussen de mens en zijn natuurlijke omgeving tonen.
1 De polder Matsloot-Roderwolde in De Onlanden: een onderschat archeologisch dossier 3
2 Het natuurlijke landschap van de polder Matsloot-Roderwolde 27
3 De veenontginning van Roderwolde de in historisch-geografisch perspectief 65
4 Zoeken naar onbekende huisplaatsen. De uitkomsten van karteren, boren en grondradar 95
5 Hoogtepunten en sterrenkunde: het traceren van huisplaatsen in AHN-data 123
6 Huisplaatsen op veen en klei-op-veen: typologie, spreiding en fasering 137
7 Enkele huisplaatsen nader bekeken: sporen in het profiel en vlak 173
8 Micromorfologie: een herinterpretatie van vloer- en woonniveaus 213
9 Een geo-archeologische karakterisering van de vloeren op huisplaatsen in de polder Matsloot-Roderwolde 235
10 Woonstalhuizen uit de late middeleeuwen: variatie in plattegrond en constructiewijze 255
11 Huisplaatsen op veen en klei-opveen: de inrichting van woonerven en het direct omliggende landschap 295
12 Prehistorische bewoning onder het veen: resten van de Trechterbekercultuur 315
13 Handgevormd en gedraaid aardewerk: variatie en chronologie 335
14 Aanwijzingen voor hernieuwde bewoning vanaf de late 15e eeuw: post-middeleeuws aardewerk en glas 385
15 Komforen: een zoektocht naar de functie van een bijzonder object 407
16 Een scherf met textiel −dat hoort toch niet? 441
17 Metaal uit veen en klei: sier- en gebruiksvoorwerpen van een boerengemeenschap
18 Aanwijzingen voor hernieuwde bewoning vanaf de late 15e eeuw: post-middeleeuws aardewerk en glas 487
19 Eerst malen, slijpen en koken, dan vergruizen. De samenstelling en functie van natuursteen op de huisplaatsen 49920 Schoenen van leer en een bundel dierlijk haar 533
21 Bouwmateriaal van de huisplaatsen: wonen in de late middeleeuwen en Nieuwe tijd 547
22 Gekapt, gesneden en gedraaid: het hout van de huisplaatsen 567
23 Lijnzaadpap na het hooien: vegetatie, landgebruik en plantgebruik tijdens de late middeleeuwen en Nieuwe tijd 615
24 Koken op de middeleeuwse huisplaatsen. Chemisch onderzoek naar organische residuen op kogelpotaardewerk 643
25 De dierlijke resten: veeteelt in de late middeleeuwen en Nieuwe tijd 663
26 IJzers in het zuur. Bodemcondities in relatie tot verval en behoud van archeologische bodemvondsten 687
27 Archeologische monitoring van huisplaatsen in De Onlanden 715
28 Een hernieuwde interpretatie van oude gegevens: het onderzoek naar een huisplaats in Het Wold bij Peize
29 Een hernieuwde interpretatie van oude gegevens: het onderzoek naar de ‘veenterpen’ van Neerwolde 751
30 Verleden, heden en toekomst: de dynamiek van een veenweidegebied 787
Catalogus huisplaatsen 816
Catalogus 817
Platen 859
Losse bladen (1-16): profiel- en vlaktekeningen proefsleuven
