In het eerste deel van Geschiedenis van Pesse komen landschap en archeologisch onderzoek aan bod. In het tweede deel worden de marke, erven en bewoners behandeld.
Beide delen worden alleen samen verkocht. De bovengenoemde prijs is dan ook voor beide delen samen!
Deel 1: Landschap en archeologisch onderzoek
Pesse was een grote marke op de vlakke zandgronden van Midden-Drenthe. Vanaf de Middeleeuwen tot de scheiding van de marke in 1843 regelde de ‘buur’ het gebruik en de ontginning van het veld en de gang van zaken bij het gebruik van de hooi- en weilanden langs de beken en het akkerland op de es.
In die periode van vijf eeuwen kreeg het landschap in de marke geleidelijk gestalte: een agrarisch cultuurlandschap dat dankzij de bescheiden middelen van mens- en paardenkracht een natuurlijk karakter had. Na de verdeling van de marke veranderde het landschap door de grootschalige ontginning van heidevelden en de ruilverkavelingen, vooral vanaf het eind van de 19e eeuw na de introductie van kunstmest.
Het gebied van Pesse en naaste omgeving is rijk aan archeologische vondsten, zoals de kano van Pesse en een klein hunebed bij Spier. Een bijzondere plek is de Galgenberg bij Anholt waar een grafheuvel uit de Bronstijd is opgegraven. Ook is het de plaats waar vroeger de galg stond. Resten van de galg zijn aangetroffen bij de opgraving van de grafheuvel.
In Fluitenberg lag in de IJzertijd een nederzetting met zeven boerderijen die vermoedelijk al de naam Petthe had, de oude naam van Pesse. Ten zuiden van de weg van Pesse naar Oostering lagen de zes middeleeuwse erven uit de periode van 900 tot 1400, met namen van de eigenaren zoals Waninge, Tissinge en Paddinge. Ook de ligging van de kapel van Bultinge op de Pesser es is bekend, maar daar heeft nog geen archeologisch onderzoek plaatsgevonden.
Deel 2: Marke, erven en bewoners
Over Pesse zijn vanaf de 12e eeuw schriftelijke gegevens bekend die ons vertellen over de bewoners van de erven in de marke. Naast de ‘eigenerfden’ hadden ook grootgrondbezitters erven in Pesse in eigendom: Tissinge was een leen van de bisschop van Utrecht, de erven Blekinge, Kusinge en Bultinge waren in bezit van het klooster Dikninge en het erf Rundering in Kraloo behoorde tot het einde van de 18e eeuw aan het kapittel van Sint-Pieter in Utrecht. Geleidelijk kwamen deze erven in bezit van Pessenaren.
In de schriftelijke gegevens lezen we over aan- en verkoop van akkers en hooilanden, het aantal waardelen in de onverdeelde marke en de belastingen die iedere bewoner moest opbrengen. Begin 17e eeuw breidde Roelof van Echten zijn bezit in de marke van Pesse uit, hij kreeg de erven van Dikninge in erfpacht. Na de dood van zijn zoon Johan verkocht de familie Van Echten de bezittingen in Pesse. Hierdoor kwamen meer erven en landerijen in bezit van Pessenaren. Ook lezen we over onderlinge geschillen, bijvoorbeeld over de Pessenaren die hun schapen lieten grazen in het gebied waarvan de bewoners van de twee erven in Nuil meenden dat zij daar de rechten hadden. Het leidde in de 18e eeuw tot de afscheiding van Nuil uit de marke.
In dit deel komen alle erven aan de orde die Pesse telde bij de scheiding van de marke in 1843, met gegevens over de ligging en bouw van de boerderijen. Zo kocht Coop Jans van Nuil in 1672 een boerderij in Wijster, vervoerde de gebinten naar Nuil en bouwde daar van de oude gebinten een nieuwe boerderij. Van ieder erf worden verder de namen van de bewoners vermeld evenals de gegevens over huwelijk, geboorte en overlijden van de gezinsleden. Ze vormen een schat aan informatie voor genealogisch onderzoek naar de Pesser families. Foto’s van de boerderijen, zowel van de oude als tegenwoordige situatie, geven een beeld van de veranderingen in de afgelopen honderd jaar.
DEEL 1: Landschap en archeologisch onderzoek
Voorwoord 7
Inleiding 9
1. Het landschap van de marke van Pesse 13
1.1 Buurschap, marke en grenzen 13
1.2 Geomorfologie, terreinvorm en reliëf 17
1.3 Landschapzones 22
1.4 Smeltwaterheuvels 26
2. Veldnamen van Pesse, het historisch landschap 37
2.1 Het veld van Pesse in de 18e eeuw 37
2.2 Veldnamen op de Pesser es en Kleine es 41
2.3 Veldnamen van Kraloo, Nuil, Anholt, Kalenberg en Fluitenberg 50
2.4 Veldnamen van de hooilanden 56
3. Sporen van vroege bewoning in de Steentijd en Bronstijd 79
3.1 De kano van Pesse, Mesolithicum 79
3.2 Een hunebed en vlakgraven van de Trechterbekercultuur (3400-2750 v. Chr.) 88
3.3 Grafheuvels en vlakgraven van de Enkelgrafcultuur 2750-2400 v. Chr.) 91
3.4 Grafheuvels van de Klokbekercultuur (2400-1900 v. Chr.) 96
3.5 Bewoning in de Bronstijd (1900-800 v. Chr.) 98
3.6 Beekdalvondsten 102
3.7 Het ontstaan van de heidevelden 105
4. Een nederzetting, raatakkers en graven uit de IJzertijd 111
4.1 De grafheuvelgroep bij Fluitenberg 111
4.2 De nederzetting uit de IJzertijd 119
4.3 Overige sporen uit de IJzertijd 127
4.4 Karrensporen en de weg naar het zuiden 129
4.5 De naam Pesse 133
4.6 Terugblik op de prehistorische bewoningsgeschiedenis van Pesse en omgeving 135
5. Bewoning in Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen 139
5.1 Bewoningssporen uit de Romeinse Tijd 139
5.2 Het Warreveen 141
5.3 De vroegmiddeleeuwse nederzetting Pesse-Warreveen 144
5.4 Het vroegmiddeleeuwse grafveld 148
6. Het dorp Pesse in de Middeleeuwen 153
6.1 De opgravingen in Pesse 153
6.2 Woonstalhuizen 156
6.3 Bijgebouwen en waterputten 164
6.4 Het aardewerk van middeleeuws Pesse 169
6.5 Cultuurgewassen, akkeronkruiden en vruchten 179
7. De erven van middeleeuws Pesse 189
7.1 Erven, gebouwen en aardewerk 189
7.2 Grondsporen en vondsten op erf A 191
7.3 Grondsporen en vondsten op erf B 199
7.4 Grondsporen en vondsten op erf C 208
7.5 Grondsporen en vondsten op erf D 224
7.6 Grondsporen en vondsten op erf E en F 235
8. Middeleeuwse bewoning van Pesse, 9e-14e eeuw 247
8.1 Fasering van de middeleeuwse bewoning 247
8.2 Schuldmudden en waardelen 249
8.3 De namen van de middeleeuwse erven in Pesse 255
8.4 De kapel van Bultinge 257
Bijlage 1. Veldnamen op de Pesser es 267
Bijlage 2 Grondschattingskaarten van Pesse, 1645 271
Verantwoording figuren 283
Literatuur 291
Geomorfologische kaart van Nederland fragment kaartblad 17 Beilen 293
DEEL 2: Marke, erven en bewoners
Inleiding 7
1. De landsheer van Drenthe en grootgrondbezitters 11
1.1 De bisschop van Utrecht 11
1.2 Het kapittel van Sint-Pieter te Utrecht 13
1.3 Het klooster te Ruinen, later in Dikninge 14
1.4 De heerlijkheid Ruinen 17
1.5 De heer van Echten 23
1.6 Dingspel en kerspel 25
2. Kerk, kapel en diaconie 29
2.1 De kerk te Ruinen 29
2.2 De kapel in Bultinge 31
2.3 Dopen, trouwen en begraven 33
2.4 Diaconiezaken 35
2.5 Een nieuwe kerk te Pesse 44
3. Bestuur, rechtspraak en belastingen 49
3.1 Bestuurlijke indeling 49
3.2 Rechtspraak 51
3.3 Schuldmudden, pachten en tienden 55
3.4 Oorlogsschatting en belastingen 58
4. Buur en marke van Pesse 75
4.1 De marke van Pesse 75
4.2 Eigenerfden en functies 80
4.3 Geschillen 83
4.4 Afscheidingen uit de marke 87
4.5 Afscheiding Pesserveld 89
4.6 De gewapende burgermacht van Pesse 100
4.7 Ontwikkelingen in de landbouw 104
4.8 Collecte voor de Waldenzen, de Piemontse vluchtelingen 108
4.10 Onderwijs 108
4.11 Namen in Pesse 109
4.12 Scheiding van de marke 112
5. Erven van Pesse 129
5.1 Pesse 131
5.2 Bultinge 177
5.3 Eursinge 192
5.4 Anholt 208
5.5 Kraloo 220
5.6 Nuil 245
5.7 Oostering 263
5.8 Fluitenberg 308
5.9 Kalenberg 317
5.10 Zwartschaap 325
5.11 Stuifzand 329
Slotwoord 335
Literatuur 339
Verantwoording figuren 345
Register persoonsnamen 347
Kaarten 363
