Binnenvaart over de Zuiderzee is zeer belangrijk geweest voor de spectaculaire groei van de vroegmoderne Nederlandse economie (1550-1700). Dat concludeert promovendus Wouter Waldus. Hij heeft voor zijn promotie de vloot van de turfschipperij op de Zuiderzee goed onderbouwd berekend en vergeleken met andere sectoren. Daarnaast heeft hij de Zuiderzee als maritiem transportlandschap volledig in kaart gebracht: vaarroutes, markeringen, redes, etc.. Zo kon hij het unieke karakter van het binnenvaartnetwerk duidelijk maken. Waldus vond tijdens zijn onderzoek ook aanwijzingen voor gezinsbewoning aan boord van binnenschepen rond 1650, veel vroeger dan tot nu toe werd aangenomen.
De Zuiderzee is vanaf de late middeleeuwen tot de afsluiting in 1932 het dagelijkse vaargebied geweest van vele binnenschippers. Zij spelen een bescheiden rol binnen de maritieme geschiedschrijving van Nederland, omdat hun activiteiten nauwelijks sporen hebben achtergelaten in de archieven. Toch zijn er bronnen om deze tak van de scheepvaart te onderzoeken: de meer dan 450 scheepswrakken die vanaf de eerste inpolderingen van de Zuiderzee tot en met recente duikoperaties zijn aangetroffen.
Wouter Waldus gaat in zijn proefschrift dieper in op de betekenis van deze scheepsarcheologische vindplaatsen aan de hand van een casestudy: de turfvaart tussen 1550 en 1700. Hij heeft onderzocht in hoeverre de spectaculaire sociaal-economische ontwikkeling die Holland in deze periode doormaakte, verband houdt met de Zuiderzee als centrum van een omvangrijk maritiem transportlandschap. Hij belicht het vervoer van turf over deze binnenzee vanuit verschillende invalshoeken: van macro-economische analyses tot een reconstructie van het dagelijkse leven van de turfschippers.
De historische maritieme archeologie van de turfvaart biedt zowel een vernieuwende kijk op het maritieme verleden van Nederland als een kader voor het interpreteren van scheepswrakken. Het beeld dat uit het onderzoek van Waldus ontstaat, zal bijdragen aan de herwaardering van het unieke erfgoed dat nog steeds voor een belangrijk deel verborgen ligt in de bodem van de voormalige Zuiderzee.
Recencies
Geke Burger in Tijdschrift voor Zeegeschiedenis/Dutch Journal of Maritime History 2022.2, pp. 77-79
1. Inleiding 17
1.1. Scheepswrakken in het Zuiderzeegebied en maritieme archeologie 17
1.2. Centrale vraagstelling 17
1.3. Theoretisch kader 20
1.4. Opzet en deelvragen 22
1.5. Afb akening 24
1.6. Leeswijzer 25
2. Veen, turf en turfschipperij 27
2.1. Inleiding 27
2.2. Veen en turf 27
2.3. Turfwinning in Noord‐Nederland tussen 1550 en 1700 31
2.4. Van veencompagnie naar turfmarkt 32
2.5. Turfschipperij: algemene kenmerken 36
2.6. Turfschipperij: de rol van gilden 41
2.7. Omgang met risico op averij en schipbreuk: scheepsverzekeringen en zeerecht 42
2.8. De turfmarkten in Holland 45
2.9. De prijs van turf 48
2.10. Conclusie 50
3. De Zuiderzee als maritiem cultuurlandschap 51
3.1. Inleiding 51
3.2. Fysisch geografi sche kenmerken 51
3.3. Het transportlandschap van de Zuiderzee 55
3.4. Het transportlandschap: sluizen en de toegang tot het achterland 61
3.5. Het economische landschap 64
3.6. De overige maritieme sublandschappen 69
3.7. De ontwikkeling van het Noord‐Nederlandse transportlandschap 72
3.8. Conclusie 75
4. De omvang van de turfvaart over de Zuiderzee 77
4.1. Inleiding 77
4.2. Energieverbruik in Holland 77
4.3. De Hollandse turfb ehoefte 80
4.4. De omvang van de turfproductie in Noord‐Nederland 81
4.5. Het Ensser geld en de omvang van de Zuiderzeevaart vanuit Overijssel 83
4.6. De turfi mpost en de scheepstol in Blokzijl en Zwartsluis 86
4.7. De hoeveelheid over de Zuiderzee getransporteerde turf en de omvang van de turfvloot 88
4.8. De omvang van de vloot op de Zuiderzee 91
4.9. Conclusie 94
5. Archeologische bronnenanalyse 97
5.1. Inleiding 97
5.2. Het scheepswrakkenarchief van het Zuiderzeegebied en de SDZ 97
5.3. Wrakvormende processen in het Zuiderzeegebied: culturele en natuurlijke processen 102
5.4. Pre‐impact fase 103
5.5. De historisch nautische fase 107
5.6. De depositiefase 108
5.7. De onderzoeksfase 109
5.8. De database van vrachtschepen 117
5.9. Turfschepen in de database 118
5.10. Conclusie 122
6. Continuïteit en verandering van het vrachtschip van de Zuiderzee 123
6.1. Inleiding 123
6.2. Algemene kenmerken 123
6.3. Ontwerp en bouwvolgorde 126
6.4. Veranderingen in de scheepsbouw: technische innovaties 129
6.5. Veranderingen in de scheepsbouw: conceptuele innovaties van scheepsbouwtradities 136
6.6. Scheepstypen en de archeologische classifi catie van scheepswrakken 141
6.7. Platbodems met rondspanten en overnaadse boorden 146
6.8. Platbodems met rondspanten en gladde boorden 148
6.9. Platbodems met knikspanten en overnaadse boorden 153
6.10. Platbodems met knikspanten en gladde boorden 158
6.11. Vondsten en scheepsinventaris 159
6.12. Conclusie: Continuïteit en verandering bij het vrachtschip van de Zuiderzee 160
7. Wrak OL89 163
7.1. Vondstomstandigheden 163
7.1.1. Ontdekking, opgraving en onderzoek 163
7.1.2. Stratigrafi e, wrakvorming en conservering 164
7.2. Datering 165
7.3. Scheepsconstructie 166
7.4. Vondsten en scheepsinventaris 168
7.5. Reconstructie en ruimtelijke indeling 169
7.6. De turfl ading, laadvolume en laadvermogen 170
7.7. Het aantal opvarenden en de sociaaleconomische status 172
7.8. Het vaargebied 173
7.9. Samenvatting en conclusie 173
8. Wrak ZL1 175
8.1. Vondstomstandigheden 175
8.1.1. Ontdekking, opgraving en onderzoek 175
8.1.2. Stratigrafi e, wrakvorming en conservering 176
8.2. Datering 178
8.3. Scheepsconstructie 178
8.4. Vondsten en scheepsinventaris 181
8.5. Reconstructie en ruimtelijke indeling 182
8.6. De turfl ading, laadvolume en laadvermogen 183
8.7. Het aantal opvarenden en de sociaaleconomische status 185
8.8. Het vaargebied 186
8.9. Samenvatting en conclusie 186
9. Wrak OR49 187
9.1. Vondstomstandigheden 187
9.1.1. Ontdekking, opgraving en onderzoek 187
9.1.2. Stratigrafi e, wrakvorming en conservering 189
9.2. Datering 190
9.3. Scheepsconstructie 190
9.4. Vondsten en scheepsinventaris 194
9.5. Reconstructie en ruimtelijke indeling 198
9.6. De lading turf, laadvolume en laadvermogen 201
9.7. Het aantal opvarenden en de sociaaleconomische status 203
9.8. Het vaargebied 204
9.9. Samenvatting en conclusie 205
10. Turfvaart en de ‘Gouden Eeuw’ 207
10.1. Inleiding 207
10.2. De turfvaart en de economische bloei van Holland 1550‐1700 207
10.3. Scheepsbouwkundige innovatie 210
10.4. De sociale status van de binnenschippers 212
10.5. De Zuiderzee als maritieme transportzone 214
10.6. Conclusie 217
11. Synthese 219
11.1. Beantwoording van de centrale onderzoeksvraag 219
11.2. Historische maritieme archeologie 222
11.3. Hoe nu verder? Aanbevelingen voor toekomstig onderzoek 223
Literatuur 225
Overige bronnen 245
Kaarten 246
Samenvatting 247
Summary 255
Bijlage 1: Woordenlijst en afk ortingen 263
Bijlage 2: Achtergronden bij de berekeningen van de omvang van de turfvaart over de Zuiderzee 271
Bijlage 3: Prijsopbouw per uniform dagwerk turf van 45 m3 (297 Leidse turftonnen) 283
Bijlage 4: Transportlandschap 17e eeuw, weergegeven op een gecombineerde actuele hoogtekaart 284
Bijlage 5: Afmetingen schutsluizen in het Zuiderzeegebied en in enkele hoofdverbindingen 286
Bijlage 6: Turfroutes in Noord-Nederland 1550-1700 288
Bijlage 7: Selectie van 89 vrachtschepen 290
Bijlage 8: Vondstenlijst Wrak OL89 304
Bijlage 9: Overzichtstekening Wrak OL89 307
Bijlage 10: Doorsneden Wrak OL89 308
Bijlage 11: Voorsteven Wrak OL89 309
Bijlage 12: Vondstenlijst Wrak ZL1 310
Bijlage 13: Overzichtstekening Wrak ZL1 317
Bijlage 14: Doorsneden Wrak ZL1 318
Bijlage 15: Vondstenlijst Wrak OR49 319
Bijlage 16: Overzichtstekening Wrak OR49 326
Bijlage 17: Doorsneden Wrak OR49 327
Bijlage 18: Overige tekeningen Wrak OR49 328
Bijlage 19: Vergelijking scheepsinventarissen 332
Bijlage 20: Overzicht van afmetingen van 17e-eeuwse vrachtschepen uit Noordwest Overijssel 340
De volgende bijlagen zijn digitaal te raadplegen via http://project.archeologie.nl/4230224 (6-11-2023: deze link werkt niet meer):
Digitale bijlage 1: Scheepswrakken Database Zuiderzeegebied (SDZ)
Digitale bijlage 2: Pachtsurplusberekening
Digitale bijlage 3: Ensser geld en berekening afvaarten Overijsselse Zuiderzeehavens
Digitale bijlage 4: Turfimpost en aangevoerde dagwerken uit achterland Blokzijl Zwartsluis in relatie tot afvaarten vanaf 1648
