DEEL I
Platen Hoofdstukken 1–8 na 74
Platen Hoofdstukken 9–17 na 218
Woord vooraf, en een blik terug xv
H.T. Waterbolk
Over de auteurs xix
1 Voorgeschiedenis en onderzoeksstrategie 1
D.C.M. Raemaekers, W.A.B. van der Sanden & J.A.W. Nicolay
1.1 Inleiding 1
1.2 Bekende gegevens 1
1.3 De ontwikkelingsplannen van De Bloemert en het archeologisch vooronderzoek 1
1.4 Het realiseren van de opgraving 4
1.5 Onderzoeksstrategie: opgraven temidden van de bouw 5
1.6 Een kort vervolgonderzoek: proefsleuven rondom De Bloemert 10
1.7 U itwerking en conservering 11
1.8 Publiciteit en open dag 13
1.9 Subsidies 13
1.10 Lijst van medewerkers 14
2 Bodem en geologie. Paleolandschappelijk onderzoek op en rond De Bloemert 17
P.C. Vos, met bijdragen van T. Meijer & B. van Os
2.1 Inleiding 17
2.2 Werkwijze 17
2.3 Geologische en geografische setting 19
2.4 Lithologische laagbeschrijving 25
2.4.1 Laageenheden onderscheiden op de site Midlaren-De Bloemert 25
2.4.2 Lakprofielen 27
2.4.3 Laageenheden onderscheiden in het Hunzeprofiel bij Midlaren 29
2.5 Dateringen 31
2.6 Paleo-ecologisch en geochemisch onderzoek 32
2.6.1 Diatomeeënonderzoek 32
2.6.2 Molluskenonderzoek (T. Meijer) 33
2.6.3 Geochemisch onderzoek (B. van Os) 35
2.7 Conclusie 36
3 Tussen Hunze en Hondsrug: vegetatie en landschap van het Hunzedal,
in het bijzonder van neolithicum tot vroege middeleeuwen 41
H. Woldring & Y. Boekema
3.1 Inleiding 41
3.2 Palaeobotanisch onderzoek van beekdalsedimenten 43
3.3 De huidige beekdalvegetatie 44
3.4 Methoden en doelstellingen 44
3.5 14C-dateringen 45
3.6 De pollendiagrammen 45
3.7 Datering, vegetatie en hydrologie 50
3.7.1 Zone I (12E476, 12E479, 12E481A) 50
3.7.2 Zone II (12E476, 12E477, 12E479, 12E480, 12E481A) 51
3.7.3 Zone III (12E476, 12E477, 12E478, 12E479, 12E480, 12E481A I, 12E481B) 52
3.7.4 Zone IV (12E477, 12E480, 12E481B) 55
3.8 Discussie 58
3.8.1 Het vroege Holoceen (laat-paleolithicum en mesolithicum) 58
3.8.2 Het midden-Holoceen (neolithicum) 58
3.8.3 Het laat-Holoceen (ijzertijd tot vroege middeleeuwen) 60
3.9 Conclusie 61
4 Landschapssynthese van het laat-paleolithicum tot heden 67
P.C. Vos, H. Woldring & J.A.W. Nicolay
4.1 Inleiding 67
4.2 Laat-paleolithicum, reconstructie ca. 8500 v.Chr (9500 BP, pl. 4.2) 67
4.3 Laat-mesolithicum, reconstructie ca. 5500 v.Chr. (6500 BP, pl. 4.3) 68
4.4 Laat-neolithicum, reconstructie ca. 2500 v.Chr. (4000 BP, pl. 4.4) 69
4.5 Midden-ijzertijd, reconstructie ca. 500 v.Chr. (2400 BP, pl. 4.5) 70
4.6 Romeinse tijd, reconstructie ca. 200 n.Chr. (1750 BP, pl. 4.6) 71
4.7. Vroege middeleeuwen, reconstructie ca. 850 n.Chr. (1100 BP, pl. 4.7) 72
4.8 Late middeleeuwen, reconstructie ca. 1300 n.Chr. (650 BP, pl. 4.8) 72
4.9. Huidige situatie, 2007 n.Chr. (pl. 4.9) 73
4.10 Resterende vragen 73
5 Bewoning uit de vroege prehistorie: laat-paleolithicum tot en met vroege ijzertijd 75
D.C.M. Raemaekers, B.I. Smit & M.J.L.Th. Niekus
5.1 Inleiding 75
5.2 Het vuursteen 76
5.3 Bewoningsgeschiedenis 77
5.3.1 Laat-paleolithicum 77
5.3.2 Mesolithicum 79
5.3.3 Drie graven van de enkelgrafcultuur 79
5.3.4 Overige vondsten uit neolithicum, bronstijd en vroege ijzertijd 82
5.4 Ruimtelijke patronen 83
5.5 Regionale bewoningsgeschiedenis 86
5.6 Conclusie 87
6 Huisplattegronden: de ontwikkeling van de bronstijd tot in de middeleeuwen 91
J.A.W. Nicolay & H.T. Waterbolk
6.1 Inleiding 91
6.2 Een overzicht van de huisplattegronden: typologie en datering 91
6.3 Bronstijd 95
6.4 IJzertijd 95
6.5 Romeinse tijd en volksverhuizingstijd 96
6.6 Merovingische periode 108
6.7 Karolingische en Ottoonse periode 112
6.8 De ontwikkeling van de huisplattegronden: een Noord-Drentse bouwtraditie 117
6.9 Conclusie 124
7 Overige structuren: hutkommen, schuren, spiekers, roedenbergen en veekralen 127
J.A.W. Nicolay
7.1 Inleiding 127
ix Inhoud
7.2 Hutkommen 127
7.3 Datering en functie van de hutkommen 134
7.4 Schuren 137
7.5 Spiekers en roedenbergen 139
7.6 Veekralen 144
7.7 Conclusie 146
8 Waterputten, waterkuilen en natuurlijkelaagtes:
de watervoorziening in en direct rondom de woonplaats 151
J.A.W. Nicolay
8.1 Inleiding 151
8.2 Waterputten 151
8.3 Datering en regionale inkadering 169
8.4 Waterkuilen 170
8.5 Natuurlijke laagtes 177
8.6 Conclusie: de watervoorziening in tijd en ruimte 177
9 Kuilen met brandlagen: het lokaliseren van metaalwerkplaatsen 181
J.A.W. Nicolay
9.1 Inleiding 181
9.2 De interpretatie van kuilen met brandlagen 181
9.3 De kuilen uit Midlaren en hun mogelijke functies 183
9.4 Datering en ruimtelijke spreiding: op zoek naar metaalwerkplaatsen 187
9.5 Conclusie 189
10 Begravingen op De Bloemert: aanwijzingen voor het grafritueel van de late bronstijd tot in de volksverhuizingstijd 191
J.A.W. Nicolay, met een bijdrage van S.Y. Comis
10.1 Inleiding 191
10.2 Een grafmonument uit de late bronstijd of vroege ijzertijd 191
10.3 Een urn met crematie uit de midden- of laat-Romeinse tijd 193
10.4 Een klein grafveld uit de laat-Romeinse tijd 195
10.4.1 Een graf met rijke bijzettingen (graf 3) 195
10.4.2 De vondsten van textiel en haar (S.Y. Comis) 198
10.4.3 Interpretatie van de grafvondsten 199
10.4.4 De overige graven 201
10.4.5 Datering van het grafveld 201
10.5 Een vermoedelijk graf uit de laat-Romeinse tijd of de volksverhuizingstijd 201
10.6 Conclusie 202
11 De fasering van de nederzettingssporen, inclusief de greppels 205
J.A.W. Nicolay
11.1 Inleiding 205
11.2 De greppels 205
11.3 Fasering van de nederzettingssporen 207
11.4 Datering van de bewoningsfasen 214
11.5 Een schatting van de bevolkingsomvang 216
11.6 Conclusie 217
12 Plantenresten uit Midlaren: de reconstructie van akkervegetaties 219
R.T.J. Cappers & J.A.G. van Rooij
12.1 Inleiding 219
12.2 De bemonstering en verwerking 220
12.3 Akkerplanten: granen, peulvruchten, vlas en hennep 221
12.4 Overige cultuurplanten 224
12.5 Ringelwikke (Vicia hirsuta): een succesvol akkeronkruid 225
12.6 Ringelwikke in roggenakkers: een aanzet tot een vegetatiereconstructie 227
12.7 Conclusie 231
13 Het dierlijk botmateriaal: voedselvoorziening en rituele praktijken 235
W. Prummel, J. Holl, J.E.A. Jans, N. Huisman & J.G.M. Thilderqvist 235
13.1 Inleiding 235
13.2 Conservering 236
13.3 Methoden en technieken 237
13.4 Opgraving De Bloemert 1969 238
13.5 Opgraving De Bloemert 2003–2004 238
13.6 Vervolgonderzoek De Bloemert 88A en 88B (2005) 253
13.7 De grootte van de huisdieren 254
13.8 Interpretatie 254
13.9 Conclusie 257
14 Het handgemaakte aardewerk, ijzertijd tot vroege middeleeuwen 261
A. Nieuwhof
14.1 Inleiding 261
14.2 Methode 262
14.3 Resultaten 263
14.3.1 Magering van het aardewerk 264
14.3.2 De ontwikkeling van het handgemaakte aardewerk 265
14.3.3 Bijzondere vormen 287
14.4 Continuïteit en omvang van de bewoning 291
14.5 Vormen en gebruiksduur van het aardewerk 293
14.6 Inzichten in het sociale leven 295
14.7 Conclusie 298
15 Handgemaakt en gedraaid aardewerk uit de middeleeuwen 305
A. Verhoeven
15. 1 Inleiding 305
15.2 Vondstaantallen en archeologische context 306
15.3 Conserveringsgraad van de vondsten 306
15.4 Potvormen 307
15.5 Magering van het handgemaakte vroegmiddeleeuwse aardewerk 308
15.6 Typologie van de randen en datering van het materiaal 311
15.7 Halsopeningen en volume van de kogelpotten 311
15.8 Het aantal potten per huishouden 312
15.9 Bijzondere kenmerken van de kogelpotten 313
15.10 Lokale productie of import? 314
15.11 Enkele specifieke contexten nader bekeken 315
15.12 Gedraaid aardewerk uit het Rijnland 317
15.13 Conclusie 320
16 Importaardewerk uit de eerste eeuwen na Christus:
aanwijzingen voor contacten met het Romeinse rijk 325
M.C. Galestin
16.1 Inleiding 325
16.2 Romeins aardewerk in Nederland 325
16.3 Romeins aardewerk in Midlaren: identificatie en datering 326
16.3.1 Terra sigillata 326
16.3.2 Geverfd aardewerk 330
16.3.3 ‘Terra nigra’-aardewerk 330
16.3.4 Gladwandig aardewerk 333
16.3.5 Ruwwandig aardewerk 337
16.3.6 Dikwandig aardewerk 340
16.3.7 Dakpannen 341
16.4 Interpretatie 341
16.5 Conclusie 343
17 Keramische artefacten: aanwijzingen voor spinnen, weven, spel en jacht 347
J.A.W. Nicolay
17.1 Inleiding 347
17.2 Spinklosjes 347
17.3 Weefgewichten 350
17.4 Speelsteentjes of rekenpenningen? 351
17.5 Overige objecten 359
17.6 Conclusie 360
DEEL II
Platen Hoofdstukken 18–24 na 416
Platen Hoofdstukken 25–29 na 558
18 Metalen voorwerpen: van ijzeren nagel tot bronzen badflesje 363
J.A.W. Nicolay
18.1 Inleiding 363
18.2 Bouwelementen: nagels en krammen 363
18.3 Gereedschap en huisraad 365
18.4 Wapen- en paardentuig 369
18.5 Munten, baren en gewichten 372
18.6 Sieraden en kledingaccessoires 376
18.7 Bronzen vaatwerk en een bronzen badflesje 379
18.8 Overige vondsten met onduidelijke functie 381
18.9 Chronologische patronen en ruimtelijke spreiding 381
18.10 Lokaal vervaardigde en geïmporteerde objecten 386
18.11 Conclusie 387
19 Glas, glaspasta en barnsteen: kralen, luxe serviesgoed en vensterglas 391
J.A.W. Nicolay
19.1 Inleiding 391
19.2 Beschrijving, datering en parallellen 391
19.3 Ruimtelijke spreiding, chronologische patronenen herkomst 397
19.4 Conclusie 399
20 Het geheim van de smid: de interpretatie van het slakmateriaal 401
P. de Rijk
20.1 Inleiding 401
20.2 Het vondstmateriaal 401
20.3 Vondstverspreiding en datering: de ligging van de smidse 408
20.4 Vorm en herkomst van de gebruikte grondstof 409
20.5 Een geoefende smid? 412
12.6 Conclusie: een smid in het dorp 414
21 Leervondsten uit Midlaren: import of eigen fabrikaat? 417
C. van Driel-Murray
21.1 Inleiding 417
21.2 De leervondsten: beschrijving en datering 417
21.3 Leerbewerking van de Romeinse tijd tot in de vroege middeleeuwen 417
21.4 De stukken uit Midlaren: import of lokale productie? 418
21.5 Conclusie 420
22 Het hout uit waterputten en andere contexten 423
K. Hänninen
22.1 Inleiding 423
22.2 Methode 423
22.3 Resultaten 425
22.3.1 De gebruikte houtsoorten 425
22.3.2 Houtsoorten en bewerkingssporen per waterput 426
22.3.3 Houtsoorten uit de overige contexten 445
22.3.4 Veranderingen in houtgebruik en vegetatie? 446
22.3.5 Bewerkingssporen 452
22.3.6 Aanwijzingen voor hergebruik 453
22.3.7 Enkele gebruiksvoorwerpen van hout 453
22.4 Conclusie 455
23 Vroegmiddeleeuws scheepshout in Midlaren? 457
A.B.M. Overmeer
23.1 Inleiding 457
23.2 Scheepstypen in de periode 500 tot 1000 n.Chr. 457
23.3 De houtvondsten van De Bloemert 459
23.4 Conclusie 463
24 Werktuigen van natuursteen. De studie van een ‘ondergeschoven kindje’ 467
F. Modderkolk, J. Nicolay & B. Versloot, met een bijdrage van H. Huisman
24.1 Inleiding 467
24.2 Typologie, beschrijving en datering 467
24.3 De gebruikte steensoorten en hun herkomst (H. Huisman) 487
24.4 Chronologische en ruimtelijke patronen 491
24.5 Conclusie 496
25 Grondig ingrijpen? Over het behoud van archeologische vondsten uit Midlaren: voor, tijdens en na opgraving 499
G.J.M. van Oortmerssen
25.1 Inleiding 499
25.2 Vóór de opgraving: bodemomstandigheden en het behoud van archeologisch materiaal 499
25.3 Tijdens de opgraving: verstoring van het natuurlijke evenwicht, anticiperen in theorie en in de praktijk 509
25.4 Na de opgraving: conservatie en restauratie van archeologisch materiaal 514
25.5 Conclusie 517
26 Graven aan de rand. Onderzoek van de akkers grenzend aan De Bloemert 521
B.P. Tuin, met een bijdrage van A.G.F.M. Cuijpers
26.1 Inleiding 521
26.2 Noordelijk op de zandtong: de Hoge kamp 522
26.2.1 De noordelijke begrenzing van de nederzetting De Bloemert 525
26.2.2 Het lege noorden met verspreide erven uit de ijzertijd en de Romeinse tijd 525
26.2.3 Bewoningssporen uit de bronstijd 527
26.3 Het westelijke randgebied 529
26.3.1 Een grafveld uit de laat-Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen 531
26.3.2 Een erf met een uitzonderlijk gebouw 539
26.4 Conclusie 541
27 Van middeleeuwen naar moderne tijd: boerenland en buitengoed 545
P. den Hengst
27.1 Inleiding 545
27.2 De geschiedenis van het opgravingsterrein en directe omgeving 545
27.3 Archeologie vanaf de late middeleeuwen: de ‘recente’ sporen 548
27.3.1 Wegen en karrensporen 548
27.3.2 Sloten en greppels 551
27.3.3 Esgreppels 553
27.3.4 Rijen vierkante kuilen 553
27.3.5 Overige sporen uit de 19e en 20e eeuw 555
27.4 Conclusie 557
28 Noordlaren in Bloemertperspectief 559
H.A. Groenendijk
28.1 Inleiding 559
28.2 De omgeving van Noordlaren in de prehistorie 559
28.3 Wil het echte Laren opstaan? 560
28.4 Zuidlaardermeer en Hunze 561
28.5 Het begin van een meer 566
28.6 Wegen aan weerszijden van het Hunzedal 567
28.7 Noordlaren gaat noordwaarts 569
28.8 Conclusie: de aantrekkingskracht van de Hunze 571
29 Synthese: De Bloemert in een regionale context 577
J.A.W. Nicolay & P. den Hengst
29.1 Inleiding 577
29.2 De Bloemert in een Drentse context 578
29.2.1 Wonen op de overgang van Hondsrug naar Hunzedal 578
29.2.2 Op een kruispunt van tradities en culturen 578
29.2.3 De ruimtelijke ontwikkeling van de nederzetting 583
29.2.4 Zelfvoorziening en ambachtelijke activiteiten 584
29.2.5 Contacten met de buitenwereld 586
29.2.6 Het grafritueel en andere rituele praktijken 593
29.2.7 De nederzetting wordt verlaten 595
29.3 De plaats van De Bloemert in de streekgeschiedenis 595
29.3.1 Regionale archeologie 595
29.3.2 Verkavelingspatronen 602
29.3.3 Historische bronnen 607
29.3.4 Discussie 611
29.4 Conclusie 615
Bijlage 1 625
Bijlage 2 649
Bijlage 3 651
Bijlage 4 653
Bijlage 5 657
Bijlage 6 665
Bijlage 7 669
Bijlage 8 675
Bijlage 9 685
Bijlage 10 691
Bijlage 11 699
Bijlage 12 711
Bijlage 13 719
Bijlage 14 723
